پریشادخت شعر آدمیزادان

فروغ فرخزاد تمام وزن زنانگی در ادبیات ایران است. ادبیاتی كه هرچند پیكره ای وسیع دارد اما حتی حالا نیز مردانگی در لابه لای ابیات آن موج می زند. این را می توان به وضوح در ویترین شعر امروز ایران نیز به تماشا نشست. شعری كه دچار نوعی فرار به حاشیه های غیر متعارف شده است. آن هم با دلایلی كه سرایندگانش به واسطه چرخش معكوس مدرنیسم و بازگشت به دورانی كه هیچ نمی توان نامی برآن گذاشت جز عقب گرد در فضایی ناشناخته و بدون مخاطب؛ در پی تحلیل چنین دیالوگ موزیكالی برمی آیند.

شعر امروز ایران بیش از آن كه برداشتی شاعرانه باشد، نوعی چكش كاری و مهندسی كلمات است كه بر اساس اصل گریز از رسالت های فردی و آرمان خواهی شاعرانه به شكل نشسته است. بر همین اساس می توان به جرات گفت كه همچنان فروغ یکی از پرچمداران شعر آریایی است. آنقدر كه نمی توان رد پای " زن تنهای" ایرانی را آن هم در عصر بدعت گزاری های زنانه در متون شعر ایرانی جستجو كرد. به هر حال وقتی گروهی مدعی می شوند كه فروغ بزرگترین بیان زنانگی در شعر ایران است؛ می توان با ترازو كردن میزان موفقیت زنان امروز ایران در استفاده از روش های ادبی برای خروج از "اریستوكراسی" مردانه، به واقعی بودن آن پی برد. چه؛ او درست در هنگامه ای نخستین بدعت های زنانگی خود را در میادین اجتماعی روی ضرباهنگ شعر ریخت كه ایران می رفت تا مدرنیزاسیون تولید در ساختارهای اقتصادی را تجربه كند اما از سوی دیگر مدرنیته فرهنگی به دلیل تاخت و تاز اجتماعی و حكومت آمرانه نظامی دچار شبیخون شده بود. در واقع او محصول دورانی است كه برای نخستین بار توسعه اقتصادی از طریق الگوی دیكتاتوری سیاسی جای خود را در میدان اجتماعی ایران باز كرده بود. در چنین شرایطی فروغ كودكی خود را پشت سر گذاشت و وقتی هم كه به بلوغ شاعرانه گی رسید باز هم پس از دورانی كوتاه تجربه آزادی های سیاسی و تغییر فضای اجتماعی، ایران می رفت تا با یك كودتای سیاه برای بار دیگر در آغوش استبداد آرام بگیرد. این خط و سیر اجتماعی سكوت زن ایرانی را نیز تشدید كرد. یا می توان گفت اشعاری از زنان ایرانی به بیرون درز كردند كه پیش از آن كه در پی بدعت باشند و یا از تمایلات زنانگی خود سخن بگویند نوعی واگویه های درونی و گلایه از شرایط محیطی بودند. فروغ فرخزاد با انتشار مجموعه "اسیر" در تابستان 1334با قاطعیت یخ مردانه را در شعر آریایی شكست. او در این مجموعه 44قطعه ای با پرداختن به مسائلی چون خواهش های هوس آلود زنی عاشق، خاطرات زنی عاشق، اسارت، فرار، بی تابی و دیدار با معشوق به عبارتی پا در سیمانی كرد كه ضخامتی به پهنای تاریخ داشت.
فروغ با ترسیم خطی شاعرانه از عشق تا گناه جامعه اخلاقی آن روز را با چالشی بزرگ مواجه كرد. جامعه ای كه زن آرمانی را موجود مطیع و ماهیت زنانه را فقط در قالب همسر و مادر قابل ارائه می دانست. اسیر در واقع این چیدمان را با برداشتی فردی دچار ریزش كرد.
"قلب تو پاك و دامن من ناپاك
من شاهدم به خلوت بیگانه
تو از شراب بوسه من مستی
من سرخوش از شرابم و پیمانه". (مجموعه اسیر)
جالب اینجاست كه فروغ هیچ گاه در مجموعه اسیر و حتی دست نوشته های بعدی خود نیز از جانب هویت عمومی زن ایرانی سخن نگفت. او به عبارتی یك زن را در مقام"من" روبری كلیت مردانه ایران به تصویر كشید.موجودیت "من" صاحب واقعی ترین ساختار شخصیت به لحاظ تصمیم گیری های عقلانی و پارامترهای كنترل كننده است. جامعه شناسان بسیاری، مخصوصاً از حوزه فمنیست ها امروز با قاطعیت از اتكا به "من" با عنوان برشی از ساختار شخصیت یاد می كنند كه حضوری جدی در مقابل"نهاد"با عنوان بستری برای پرتاب لذت بدون توجه به واقعیت های محیطی دارد. چنین تحلیلی می تواند از اشعار زنی گرفته شود كه هر چند پیش از این شعررا تجربه كرده بود اما با مجموعه "اسیر" در سال 34حضور زن را در جامعه ای اعلام كرد كه در آن انسان تنها با نمایی مردانه توصیف می شد. هنوز هم می توان گفت كه زن ایرانی وقتی در بساط ادبیات آریایی پا می گذارد چندین برابر بیشتر از مردان ادیب نیاز به دیده شدن دارد و سعی در پوشاندن این نیاز می كند. در این میان شاید همچنان فروغ پرچمدار این جریان است كه بارها با صدای بلند اعلام كرده است: " و این منم زنی ..." اما در مقابل شاعران مرد هیچ نیازی به دیده شدن را بروز نمی دهند. به عنوان مثال احمد شاملو هرگاه به چهار راه جنسیت می رسد از خود با عنوان ابر انسانی زیبا یاد می كند: " من آن غول زیبایم ..." یا مهدی اخوان ثالث بارها از چشیدن سیلی سرد زمستان تا تراشیدن صورت برای قراری عاشقانه، تو را در هاله ای فرو می برد كه هرگز گمان نمی بری روایت گر این اشعار نیز شاید بتواند یك زن باشد. كلام و زبان زنانه سهراب نیز هیچ جایی برای زنان باز نكرده است. او چه وقتی در پی خانه دوست می گردد یا هنگامی كه در عبوری عارفانه كفش های خود را جستجومی كند یا حتی زمانی كه با مجموعه های" ماهیچ، ما نگاه" و "حجم سبز"
دفتر شعر خود را به پایان می رساند حتی یك بار هم دیده نشده است كه از سر نیاز بر جنسیت خود تاكید كند. این تفاوت هرچند كه از سوی برخی تحلیل گران مولفه مهمی ارزیابی نمی شود اما نباید این نكته را مورد غفلت قرار داد كه در شعر ایران به عنوان عكس برگردانی از ماهیت اجتماع، مردخود را موجودی از پیش معرفی شده می داند و این زن است كه تنها در اشعار فروغ، گریزی از سلطه و اقتدار مردانه می زند و بر جنسیت خود پا سفت می كند. از سوی دیگر فروغ فرخزاد شاید تنها شاعر زنی باشد كه از خانه و آشیانه اسطوره ای ایران بیرون می زند و از استقلال فردی سخن می گوید و یا تا جایی پیش می رود كه در مدار سنتی ایران بدون پرده از عشق و گناه شعر می سازد. ولی در مقابل این موضوع را نیز نباید نادیده گرفت كه باز هم این فروغ فرخزاد است كه از همان جهان وسیع تر( كه پیروزی بدست آوردن آن را چشیده بود) به یاد خانه می افتد و برای ترنم چرخ خیاطی دل می سوزاند.
" تمام روز در آئینه گریه می كردم
بهار پنجره ام را به وهم سبز درختان سپرده بود....
كدام قله كدام اوج؟
مرا پناه دهید ای زنان ساده كامل
كه از ورای پوست، سرانگشت های نازكتان
مسیر جنبش كیف آور جنینی را
دنبال می كند
ودر شكاف گریبانتان همیشه هوا
به بوی شیر تازه می آمیزد
كدام قله كدام اوج؟
مرا پناه دهید ای اجاق های پرآتش، ای نعل های خوشبختی
وای سرود ظرف های مسین در سیاه كاری مطبخ
و ای ترنم دلگیر چرخ خیاطی ... "
چنین هوایی در استقلال طلبی فروغ شاید ایستادن در مقابل ارزش های نهادینه شده را به چالش بكشاند و یا این گمان را ایجاد كند كه اوج طلبی فروغ در نهایت به وهمی برای بازگشت رسیده است. ولی از سوی دیگر و از منظر تعابیر " ژان ژاك روسویی" فروغ در كنار این نمایه قرار می گیرد كه با تكیه بر "ادبیات اعتراضی"، حالت های روحی و شرایط روانی و شخصی خود را اعتراف كرده است. اتفاقی كه در ایران، شاید مردان نیز به ندرت به آن تن می دهند و دربطن خود سانسوری پهن می شوند. فروغ اما درست در هنگامه ای كه زن خانه ای در ورای باورهای ایرانی داشت، برای گریز از حاكمیت مردانه ابتدا زبانی زنانه را پی ریزی می كند و پس ازآن در میدان پرش با مانع ایران، به راحتی از روی موانع خود سانسور عبور می كند. حتی اگر این موضوع از سوی مخالفین و منتقدین زن محوری در كار فروغ با عنوان شكست و متوقف شدن در مقابل ارزش های تك بعدی جامعه یاد شود باز هم فروغ واهمه ای ندارد و همان طور كه در گفت و گوی خود با ایرج گرگین یاد آور شده بود همواره ازیك اصل پیروی كرده است.
اصلی به نام تجربه های فردی و دور ریختن هراسی كه مانع از گفتن آزاد می شود.
فروغ در تجربه های بعدی خود (دیوار � تیر1335)، (عصیان1337)،(تولدی دیگر1342) و (ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد- هفت سال پس از در گذشت فروغ در سال 1352منتشر شده است.) نیز به نوعی عشق، گناه و در نهایت نیز آرمان خواهی اجتماعی و سیاسی را تجربه كرده است.
او در دیوار از زن عاشقی سخن می گوید كه جزئیات عشق گناه آلود خود را نیز توصیف می كند و برای نخستین بار به طور جدی ادبیات اعتراض را از طریق كلام و احساس زنانه روی كیوسك ادبیات ایرانی می گذارد.
روی دو ساقم لبان مرتعش آب
بوسه زن و بیقرار و تشنه و تبدار
ناگه در هم خزید راضی و سر مست
جسم من و روح چشمه سار گنه كار (دیوار)
از مجموعه عصیان تحول درونی فروغ به آرامی آغاز می شود او در عصیان تصویر زن عاشق و غوطه ور در بستر گناه را به پرسش هایی می دهد كه خدا را مورد خطاب قرار می دهند و چرایی آفرینش زن و شرایط او را جستجو می كنند. در تولدی دیگر، فروغ تولد عناصر زنانه را جشن می گیرد و با سرودن این شعر كه حتی ستاره ها نیز با یكدیگر همخوابه می شوند؛ تمام موجودات عالم را مستحق عاشق بودن و معشوق شدن می داند. اما در این میان مجموعه ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد جنسی دیگر دارد. در این مجموعه تمام احساس های جسمی و انقلاب عشق های زنانه به پایان می رسند و جای آن را دگرگونی دیگری باز هم از جنس زنانه می گیرد با این تفاوت كه این بار صدای زنانه در اشعار فروغ راه خود را در میان آرمان های اجتماعی و واقعیت های انسانی باز می كند. حتی اگر تابلوی بزرگ ورود ممنوع در اتوبان اجتماعی برای زنان نصب شده باشد فروغ با ایمان آوردن به ناتوانی دست های سیمانی زن، جای این انسان را نیز در چنین بساطی باز می كند.
" من تكیه داده ام به دری تاریك
پیشانی فشرده زدردم را
می سایم از امید براین درباز
انگشت های نازك و سردم را
آن داغ ننگ خورده كه می خندد
بر طعنه های بیهوده من بودم
گفتم كه بانگ هستی خود باشم
اما دریغ و درد كه "زن بودم" (عصیان)

"آه، من پربودم از شهوت، شهوت مرگ
هردو پستانم از احساسی سرسام آور تیر كشید
آه
من به یاد آوردم
اولین روز بلوغم را
كه همه اندامم
باز می شد در بهتی معصوم (تولدی دیگر)

" واین منم
زنی تنها
در آستانه فصلی سرد
در ابتدای درك هستی آلوده زمینی
و یاس ساده و غمناك آسمان
و ناتوانی این دست های سیمانی" ( ایمان بیاوریم ...)
اگر بسیاری بر این باورند كه فروغ تمام وزن زنانگی شعر ایران است آنچنان بیراه نرفته اند.چه؛ او حتی در قالبی بزرگتر از این می گنجد. فارغ از هر تعارف و تعصبی، تنها زبان شعر فروغ به دلیل آهنگین كردن كلام محاوره ای، برخی از تحلیل گران ادبی را بر آن داشته است كه نام او را در كنار حافظ به ثبت رسانند. كسی كه شیرین زبانی اش در عهد كلاسیك، شعر را با نجوایی آرایش كرد كه درست تصویری بود از واگویه های مردمی؛ به هر حال فروغ را نمی توان نادیده گرفت. وزن او زمانی مشخص می شود كه نقش زنان در شكل گیری ادبیات قطور ایرانی مورد ارزیابی قرار بگیرد . اگر چه او با عصیان و پرده دری سنت های مردانه شعر را دگرگون كرد ولی در نهایت هیچ گاه ادعای مبارزه با وضعیت نا بسامان و جنسیت طبقه بندی شده را نداشته است. اما از این بابت كه او، و شاید تنهایی او، تك صدای تنهایی زن ایرانی بوده است می توان نامش را به باد سپرد تا همواره در گوش تاریخ سرنایش كند. هنوز هم با این كه دیر زمانی گذشته است از عهدی كه فروغ زندگی را تجربه كرد ولی باز هم مورد تاخت و تاز كسانی قرار دارد كه می خواهند فقط وجود یك انسان را به رسمیت بشناسند. این شاید مهم ترین مولفه برای معرفی كاری باشد كه او در سال 45 سهم خود را در آن به پایان رساند. ادبیات ایران اگر چه غایبی بزرگ به نام زن داشته است و همچنان این غیبت ادامه دارد اما روزگار او، عشق از موجودی به نام زن حنجره ای ساخت كه خود را فریاد زد.